کتابخانهها نه تنها محل نگهداری کتاب‌ها بلکه فضاهایی هستند که در آن ذهن‌ها به پرواز درمی‌آیند و خلاقیت‌ها شکوفا می‌شوند. بنابراین نورپردازی کتابخانه نقش بسیار مهمی خلق محیطی دلنشین و الهام‌بخش ایفا می‌کند. هنگامی که قدم به یک کتابخانه می‌گذاریم، اولین چیزی که توجه ما را جلب می‌کند، نور است.
در یک کتابخانه، نور باید به گونه‌ای تنظیم شود که هم محیط را روشن و هم از ایجاد خستگی چشم جلوگیری کند؛ پس استفاده از نورهای ملایم و متنوع را فراموش نکنید. بدون شک نورهای طبیعی که از پنجره‌ها وارد می‌شوند، بهترین منبع نور هستند؛ اما در بسیاری از مواقع، نور مصنوعی نیز برای تکمیل نور طبیعی ضروری است.
نورپردازی کتابخانه باید به گونه‌ای باشد که هم به زیبایی محیط بیفزاید و هم کارایی آن را افزایش دهد. استفاده از چراغ‌های آویز، چراغ‌های دیواری و چراغ‌های میز می‌تواند به خلق محیطی هماهنگ کمک کند. همچنین، نورپردازی باید به گونه‌ای باشد که بر روی کتاب‌ها و اسناد به‌صورت یکنواخت پخش شود، تا خواندن راحت‌تر شود.
امروزه با پیشرفت فناوری، استفاده از چراغ‌های ال‌ای‌دی (LED) به دلیل صرفه‌جویی در انرژی و طول عمر بیشتر، رواج پیدا کرده است. این چراغ‌ها نه تنها به محیط کتابخانه کمک می‌کنند، بلکه به حفظ محیط‌زیست نیز می‌انجامند. با توجه به این نکات، در این مطلب قصد داریم به بررسی انواع روش‌های نورپردازی در کتابخانهها بپردازیم و به شما نشان دهیم که چگونه می‌توانید با انتخاب نور مناسب، محیطی دلنشین و الهام‌بخش برای کتاب‌خوانان ایجاد کنید.
شاخه‌ای مهم از صنعت روشنایی
نورپردازی کتابخانه و فضاهای کاربردی، یکی از شاخه‌های مهم صنعت روشنایی به شمار می‌آیند که برخورد تخصصی و علمی با آن امری ضروری است. فراهم کردن نور برای هر قسمت از فضای کتابخانه، نسبت به عملکرد مناسب آن عرصه از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. بنابراین در ابتدا باید با توجه به وسعت و بزرگی کتابخانه و همچنین تفاوت در اطلاعات تخصصی مورد نیاز نورپردازی هر فضا، به تفکیک کل محیط پرداخته و سپس به بررسی نیاز حضور نور و روشنایی در محیط‌های گوناگون این کاربری بپردازیم.
فضاهای کتابخانه
به‌طور کلی کتابخانه ها جز کاربری‌هایی هستند که هم به صورت بنای مستقل طراحی و ساخته می‌شوند و هم به شکل زیرمجموعه‌ای از یک بنای دیگر، مثل دانشگاه و فرهنگسرا. در هر صورت یک کتابخانه دارای تعدادی فضای اصلی و تعدادی عرصه فرعی (در همه کتابخانهها موجود نیست) است. فضاهای اصلی هر کتابخانه‌ای عبارتند از سالن ورودی یا سرسرای ورودی، مخازن کتاب، تالار مطالعه، بخش پیشخوان مراجعان، اتاق مدیریت. فضاهای فرعی یا سفارشی عبارتند از آبدارخانه، سرویس بهداشتی مخزن کتاب‌های قدیمی، بخش انتشارات، اتاق سیگار، کافی‌شاپ، رختکن و اتاق اداری.
نکات تخصصی نورپردازی کتابخانه
اولین و مهم‌ترین تعریف برای نورپردازی کتابخانه این است که باید به گونه‌ای طراحی و اجرا شود تا فضایی مناسب برای مطالعه را به وجود آورد. بنابراین ابتدا باید بر روی موضوعاتی که موجب فراهم‌کردن نیاز روشنایی کاربر کتابخانه می‌شود، مطالعه تخصصی انجام شود. این نیازها عبارتند از شدت روشنایی، عدم خیرگی، دمای رنگ نور، شاخص نمود رنگ و تکنیک نورپردازی.
عواملی دیگری در این مطالعات مطرح می‌شود که همگی آنها به نوعی تحت تاثیر نیازهای نام برده شده است؛ مثلا تکنولوژی نوری، فاصله و زاویه نصب تجهیزات که زیرمجموعه فراهم کردن شارنوری مناسب و عدم خیرگی برای کاربر است. مواردی دیگری مثل انتخاب طراحی فرمی تجهیزات، مصرف برق، عدم تولید گرمای اضافی و همچنین قیمت محصولات نیز نباید فراموش شود.
شدت روشنایی
در مفاهیم تخصصی نورپردازی یکی از مهم‌ترین پارامترها، شار نوری در واحد سطح است که واحد آن لوکس یا لومن بر مترمربع است. معمولاً برای بخش‌های مختلف کتابخانه، شدت نور متفاوت است؛ برای مثال، در بخش‌های مطالعه و خواندن، شدت نور باید بین 300 تا 500 لوکس باشد تا خواندن راحت‌تر شود.
در بخش‌های کاربری مانند میزهای کار، شدت نور می‌تواند به 500 تا 750 لوکس برسد تا کارهای دقیق‌تر مانند تحقیق و نوشتن را تسهیل کند. همچنین، در بخش‌های عمومی و راهروها، شدت نور می‌تواند کمتر باشد و در حدود 100 تا 200 لوکس باشد.
خیرگی
این پارامتر که به دلایلی چون استفاده از چراغ نامناسب، محل نصب نادرست چراغ و یا استفاده از سطوحی با انعکاس بالا در همه فضاها ایجاد می شود، در روند کتاب خواندن می‌تواند باعث ایجاد خستگی و آسیب به چشم کاربر و در نتیجه پایین آمدن راندمان مطالعه در سالن مطالعه شود.
بهترین نوع تجهیزات استفاده از چراغ‌هایی است که در ساختار آنها دیفیزور یا شید (SHADE) وجود داشته باشد. دیفیوزر علاوه بر این‌که باعث می‌شود پخش نور به شکلی یکنواخت انجام شود، عملکردی دیگر و مشابه شید در چراغ دارد که مانع خیرگی منبع نوری می‌شود. در مورد ارتفاع محل نصب باید منبع نوری در خارج از محدوده میدان دید کاربر قرار گیرد و همچنین با توجه به سطح مطالعه و سایر سطوح، تحت زاویه‌ای نصب شود که انعکاس منبع نور هم خیرگی ایجاد نکند. در سایر عرصه‌ها هم از جمله قسمت قفسه کتاب‌ها، میز پیشخوان و اتاق‌های کار نیز همین اصول باید رعایت شود.
دمای رنگ نور
دمای رنگ نور در کتابخانهها می‌تواند تأثیر مهمی بر محیط و تجربه مطالعه داشته باشد. دمای رنگ نور به دو دسته اصلی تقسیم می‌شود: نور گرم و نور سرد. نور گرم با دمای رنگی پایین (زیر 3500 کلوین) محیطی راحت و دلنشین ایجاد می‌کند و مناسب فضاهای مطالعه و استراحت است. در مقابل، نور سرد با دمای رنگی بالا (بالای 5000 کلوین) محیطی فعال و پرانرژی را به‌وجود می‌آورد و برای فضاهای کار و تمرکز مناسب است.
در کتابخانهها، استفاده از نورهای گرم و ملایم در بخش‌های مطالعه و کتابخانه‌های عمومی توصیه می‌شود، زیرا محیطی آرام و راحت ایجاد می‌کند. در بخش‌های کاربری مانند میزهای کار و تحقیق، استفاده از نورهای خنثی تا سرد می‌تواند به افزایش تمرکز و کارایی کمک کند. با انتخاب مناسب دمای رنگ نور، می‌توان محیطی را ایجاد کرد که هم برای مطالعه و هم برای کار مناسب باشد و تجربه کتاب‌خوانی را لذت‌بخش‌تر کند.
شاخص نمود رنگ
شاخص نمود رنگ (CRI) در کتابخانهها به توانایی نور در نمایش رنگ‌های واقعی و طبیعی اشاره دارد. این شاخص از 0 تا 100 ارزیابی می‌شود، و نورهایی با CRI بالاتر، رنگ‌ها را به‌صورت طبیعی‌تری نشان می‌دهند.
در کتابخانهها، استفاده از نورهایی با CRI بالا به‌ویژه در بخش‌های مطالعه و تحقیق مهم است، زیرا به خواندن و درک مطالب کمک می‌کند. نورهایی با CRI بالای 80 مناسب هستند، زیرا رنگ‌های کتاب‌ها و اسناد را به‌صورت واضح و واقعی نشان می‌دهند.
استفاده از چراغ‌های LED با CRI بالا نه تنها به خواندن کمک می‌کند، بلکه به حفظ محیط زیست نیز می‌انجامد، زیرا این چراغ‌ها انرژی کمتری مصرف می‌کنند و طول عمر بیشتری دارند. با انتخاب نورهایی با CRI مناسب می‌توان محیطی را ایجاد کرد که هم به راحتی مطالعه کمک کند و هم به زیبایی محیط بیفزاید. این امر به افزایش تجربه کتاب‌خوانی و بهره‌وری در کتابخانهها منجر می‌شود.
تکنیک نورپردازی کتابخانه
لایه‌بندی در نورپردازی یا همان تکنیک مورد استفاده در کتابخانهها مشابه سایر کاربری‌ها باید با توجه به موقعیت و هدف قرارگیری چراغ در یک موقعیت خاص تعیین شود. برای خوانش کتاب در بخش سالن مطالعه و همچنین در پیشخوان مراجعان باید از تکنیک نورپردازی موضعی استفاده شود و در سایر قسمت‌ها مانند مشاعات و قفسه کتاب‌ها می‌توان از تکنیک روشنایی عمومی بهره برد.
همچنین همانطور که گفته شد می‌توان از تجهیزات نورپردازی در راستای کمک به معماری داخلی و دکوراسیون فضاهای کتابخانه هم استفاده کرد؛ مثلا با استفاده از تکنیک روشنایی موضعی می‌توان بدون نیاز به جداکننده‌های فیزیکی (مثلا دیوار)، ریز فضاها را به شکل بصری تفکیک کرد و یا نورپردازی تاکییدی را برای نمایش موردی و دکوراتیو مثل تابلو و همچنین راهنمایی کاربرها مثل روشنایی علائم استفاده کرد.
تکنولوژی نوری و محل نصب چراغ
باید اشاره شود بهترین آنها برای بخش مطالعه چراغ های ال‌ای‌دی است، چون هم پخش نور مناسبی دارد و هم دارای تولید حرارت بسیار پایین است. نوع ال‌ای‌دی بستگی به محل و فاصله نصب چراغ تا سطح میز مطالعه دارد. برای بخش پیشخوان پذیرش استفاده از لامپ‌های COBپیشنهاد می‌شود که بتوانند تکنیک نورپردازی موضعی را بهتر فراهم کنند و در سایر فضاها به دلیل نیاز به روشنایی یکنواخت و کلی، بهترین تکنولوژی، چراغ‌های SMD محسوب می‌شوند.
لامپ‌های پیشنهادی علاوه بر ویژگی‌هایی که ذکر شد، به دلیل قرارگیری در خانواده چراغ‌های کم مصرف باعث کاهش برق مصرفی می‌شوند که با توجه به کاربری کتابخانه و روشن بود تجهیزات در مدت زمان زیادی از شبانه‌روز و همچنین تعدد چراغ، مصرف برق جز شاخص‌های بسیار حیاتی محسوب می‌شود.
در مورد انتخاب تکنولوژی چراغ برای نورپردازی کتابخانه، از طیف گسترده‌ای از تجهیزات می‌توان استفاده کرد. انتخاب سبک طراحی تجهیزات و ادوات نورپردازی کاملا به سبک طراحی معماری و معماری داخلی کتابخانه بستگی داشته و از آن تبعیت می‌کند؛ اما برخی از این تجهیزات عبارتند از:
چراغ مطالعه رومیزی: مناسب برای میزهای مطالعه و فراهم کردن نور متمرکز و یکنواخت برای خواندن.
چراغ دیواری: برای نورپردازی عمومی و ایجاد نور یکنواخت در سراسر فضا استفاده می‌شود و می‌تواند به زیبایی محیط نیز بیفزاید.
چراغ سقفی: مناسب برای نورپردازی عمومی در کتابخانه‌های بزرگ و ایجاد نور یکنواخت در سراسر فضا.
چراغ خطی و ریلی: برای نورپردازی تاکیدی و برجسته کردن عناصر دکوراتیو استفاده می‌شود.
لامپ‌های ال‌ای‌دی: ال‌ای‌دی‌ها به دلیل مصرف انرژی پایین و طول عمر بالا، گزینه‌ای ایده‌آل برای نورپردازی کتابخانه هستند.
لامپ‌های فلورسنت: برای نورپردازی عمومی و ایجاد نور یکنواخت در کتابخانهها استفاده می‌شوند.